Ana Ollo Lehendakariorde eta Memoria eta Bizikidetzako, Kanpo Ekintzako eta Euskarako kontseilaria izan da gaur goizean Akitaniako Oloron-Sainte-Marie herritik gertu dagoen Gurs kontzentrazio-esparruan 1939 eta 1945 artean barneratutako 500 nafar ingururi omenaldia egiteko ekitaldi instituzionalaren buru. Ondoren, Gerardo Lizarraga artista nafarrari eskainitako erakusketa bat bisitatu du, artistak Frantziako barnetegietako bizitza ere ezagutu zuen. Pertsona horien guztien demokraziarekiko eta faxismoarekiko konpromisoa aldarrikatzeko helburuarekin, monumentu bat inauguratu da haien izenekin. Ekitaldian, senideek, elkarteek, Lizarrako BHIko ikasleek eta mugaren bi aldeetako agintari autonomiko eta lokalek ere parte hartu dute.

Monumentuak, izen guztiak dakartzan Nafarroako maparen silueta duen plaka bat eta Nafarroako gune ezberdinak irudikatzen dituzten zuhaitzez inguratutako totem bat ditu. Horrela lehen ekitaldi instituzional ofiziala egin zenetik, 2017tik, espazio horretan ageri diren sinbolo multzo honekin osatuta geratzen da.

Gaur ospatu den ekitaldiak ikuspegi hezitzaileago bat izan du (ikastetxe askok bisitatu izan dute Memoriaren Nafarroako Institutuaren Memoria duten Eskolak programaren esparruan), baina ordezkaritza instituzionalarekin (Gobernua, Parlamentua eta tokiko erakundeak, esaterako Gurseko alkatea eta Geus-d'Olorongo alkatea eta Haut-Béarn eskualdeko hirugarren ordezkaria, Claude Lacour) eta mugaren alde bateko zein besteko gizarte-ordezkaritzarekin ere kontatu du. Horren harira, protagonismo berezia izan du Terres de Mémoire(s) et de Luttes Elkarteak eta Raimond Villalba haren ordezkariak gertatutakoa gogorarazi du. Frankismoaren eta nazismoaren aurkako borrokaren oroitzapenaren grina bizirik mantentzen duen garrantzia nabarmendu du, barneratutako pertsona guztien artean aita eta ama zeudelako. Antzeko adierazpenak egin ditu Christian Puharre Gurseko alkateak ere, eta eskerrak eman dizkie Nafarroatik etorritako ordezkariei lurralde bien arteko lankidetzan aurrera egiten jarraitzeagatik.

Senitartekoen aldetik, Vitori Jaurrieta Sembroiz aritu da, Félix Sembroiz Armendarizen (Olite) biloba, landan preso egon zena; gainerako presoenak bezala, haren oroitzapenak eta konpromisoak balioztatu egin dira.

Horrez gainera, Lizarraldea BHIko ehun ikasleren izenean, Gadea Fernández Izco eta Lucía Fuentes Arroyo ikasleek hitz egin dute eta hainbat poema irakurri dituzte.

Ana Ollo bigarren lehendakariorde eta Memoria eta Bizikidetzako, Kanpo Ekintzako eta Euskarako kontseilariak ekitaldia itxi du, eta “bere omenaldia eta mezua modu sinbolikoan indartzeko” beharra azaldu du, “monumentu txiki hau bere izenen plakaren ondoan inauguratuz. Eta hori Oroitzapenen eta Borroken Lurrak elkartearekin batera egin behar da, besteak beste, mugaren alde honetan Memoria Demokratikoaren sugarra, egiaren eta konponketaren aldeko borroka, aspalditik mantentzen duten elkarteekin”. Ana Ollo Lizarratik etorritako ikasleei ere zuzendu zaie, “gertatutakotik ikasi behar duen gizarte baten etorkizuna zaretelako –esan du- hemen bizi izandako ezer berriro gerta ez dadin. Ez hemen, ez inon. Sekula gehiago ez inorentzat. Izan ere, zoritxarrez, errefuxiatuentzako edo presoentzako esparruetako irudiak, ahaztuak eta zuri-beltzean burura datozkigunak, koloretan itzultzen ari dira gure albistegietara, egunkarietara edo sare sozialetara. Gerra eta indarkeria ez daude hain urrun. Europak une delikatuak bizi ditu. Baina itxaropenaren sugarra bizirik mantendu behar da. Gogoan izan leku honetan bertan, ziur aski, historia asko egon zirela konpromisoari, elkartasunari, laguntzari eta enpatiari buruz” adierazi du.

“Nafarroako Gobernuko lehendakariorde gisa, eta uste dut hemen dauden Parlamentuko ordezkariekin batera, balio demokratikoen eta giza eskubideen defentsa aldarrikatu nahi dut beste ezeren gainetik. Mugarik gabe. Muga Espainiako gerra zibiletik eta diktadura frankistatik ihes egiten zutenentzat ete askatasun-bide bihurtu izan arren, beste gerra batekin, mundukoarekin, eta beste diktadura batekin, nazismoarekin, topo egin zuten. Batzuek hemen amaitu zuten, baina eremu hauetako alanbre-hesiek ezin izan zuten zenbait gauza gorde, esaterako ideiak eta artea”, adierazi du aste honetan Memoriaren Nafarroako Institutuaren programa osatzen duten bi erakusketei erreferentzia eginez, horietako bat, “La vida entre Alambradas. Arte en el campo de Gurs”, asteazkenean Iruñan inauguratua, eta bigarrena, Gerardo Lizarraga margolari nafarraren marrazkiekin, Oloronen bisita daitekeena.

Gurseko zelaiko ekitaldia lore eskaintza batekin eta Íñigo Aguerri trikitilariaren musikaz girotuta amaitu da. Haizea Parrondo Herrero eta Leire Juániz Esparza Lizarraldea BHIko dantzariek aurreskua dantzatu dute. Olorongo abesbatzak eta ‘DAB Compañía’ taldeak ere kontzertua eman dute.

Gerardo Lizarragari buruzko erakusketaren bisita

Jarraian, segizioa gertu dagoen Oloron herrira joan da “Gerardo Lizarraga. Artista erbestean” erakusketa ikustera. Erakusketa hau apirilaren 15etik 27ra bisita daiteke; margolari iruindarraren bizitzaren eta obraren atzera begirako bat proposatzen du, hainbat barnetegi-eremutatik igaro ondoren, esaterako Argèles-sur-Mer, Agde eta Clermont Ferrand, egindako marrazki eta karikaturak barne hartuz. Tarte horretan, lehendakariordeak bizipenen lekukotasunek, kulturak hala nola hezkuntzak Memoria Demokratikoaren arloan duten garrantzia nabarmendu du.

“Gerardo Lizarraga Gursen antzeko hainbat esparrutan egon zen margolaria da, baina Frantziako kostaldean, Argeles Sur le Mer bezalako lekuetan eta filmeko bizitza omen du. Hain zuzen, datorren astean Iruñan edizio berri bat ospatuko duen “Imágenes con Memoria” zikloan proiektatu zen dokumental baten parte izan zen”.

“Uste dut –gaineratu du- hau dela inoiz ahaztu behar ez den zerbaiti balioa emateko lekua eta unea: hezkuntzak eta kulturak diktaduren eta gerren aurka modu baketsuan borrokatzeko duten garrantzia. Hitzen indarra, irudien boterea, liburuak, koadroak…Horiek guztiak etorkizunez eta askatasun-banderaz betetako armak dira, eta uste dut garai nahasi hauetan aldarrikatu behar direla, Gurs berriro ere erresistentziaren eta bizikidetzaren, bakearen, demokraziaren eta justizia sozialaren eredu izan behar den garai hauetan… Alanbre-hesiek eta ateek ezin dituzte balio horiek gainditu, eta horrela erakutsi zuten gaur inauguratu dugun plakan agertzen den pertsona bakoitzak. Beste behin ere, omenaldia egiten diegu, eta eskerrak ematen dizkiegu garai hartan ezinezkoa zirudien munduaz gozatzeko hartu zuten konpromisoagatik, eta guk ere, belaunaldi berriei lekukoa emanez, ondare gisa utzi behar dugu mundu hori”, esan du azkenik.

Gurs eremua, Memoriarako erreferentziazko lekua

Gurseko eremua 1939an sortu zen; euskaldunen esparrua gisa ezagutzen dena, hasieran errefuxiatuen esparru bat izan zen, frankismoaren errepresiotik ihesi zihoazen lau pertsona talde bildu zituena. Talde ugarienetako bat Aljerretik Gursera eraman zituzten euskaldun eta nafarrena izan zen. Geroago, hainbat herrialdetako Nazioarteko Brigadetako kideak izan ziren han, testuinguru politiko edo ekonomikoa zela eta, bere jaioterrietara itzuli ezin zirenak. Hirugarrena hegazkinlariena bezala ezaguna zen, eta armada errepublikarreko teknikariek osatzen zuten. Eta laugarren bat, ez hain ugaria, Estatuko hainbat lekutatik etorritako pertsonez osatuta zegoen. Guztira, 18.000 pertsona baino gehiago zeuden Gursen barneratuta 39. urteko udaberrian.

Alemanek Frantzia okupatu zutenetik, 1940an, Vichyko erregimenaren agindupean, esparrua kontzentrazio-esparru bihurtu zen, batez ere Europako hainbat tokitako juduak, disidente politikoak eta beste gutxiengo batzuk ere, kasu ijitoak, homosexualak, etab. bertan sartzeko. Bigarren garai horretan, Gursen errepublikano espainiarrak ere egon ziren.

Ikerketa-lan batzuek, Gobernuak berak familiekin izandako harreman zuzenaz gain, Gurseko zelaitik igaro ziren 435 lagunen jatorri nafarra baieztatu dute. Horien artean, ugetistak (talderik jendetsuena), CNTko afiliatuak, komunistak, sozialistak, EAJko, Izquierda Republicanako eta Eusko Abertzale Ekintzako kideak, edo afiliazio politiko ezagunik ez zuten pertsonak zeuden. Horiek guztiek errepresio frankistatik ihes egin zuten Pirinioetan barrena, eta ez ziren gutxi izan inoiz itzuli ez zirenak eta erbestean, Frantzian, derrigorrez bizi izan zirenak edo baita Amerikako lurretan bigarren erbeste bat egitera behartuta egon zirenak.